Nhìn lại hoạt động gắn kết

Các bảo tàng trên thế giới như Louvre (Pháp), Ermitage (Nga), bảo tàng Anh quốc (Anh)... mỗi ngày có hàng vạn lượt khách đến tham quan, bởi là nơi hội  tụ, tập trung và thể hiện trực quan nhất về các sự kiện lịch sử quan trọng và văn hóa của địa phương hoặc quốc gia, dân tộc. Việc thu hút đông đảo khách du lịch tham quan đã mang lại nguồn thu lớn, góp phần bảo tồn, tôn tạo, mở rộng quy mô và hiện vật trong bảo tàng, đồng thời thúc đẩy ngành Du lịch của các quốc gia trên phát triển.

Với bề dày hàng nghìn năm lịch sử, Việt Nam có hệ thống bảo tàng phong phú, đa dạng cả về số lượng và chất lượng. Tuy nhiên, đa số các bảo tàng nước ta hiện nay mới chỉ dừng lại nhiệm vụ lưu giữ, bảo tồn giá trị văn hóa, lịch sử, phục vụ công tác nghiên cứu chứ chưa thực sự trở thành nơi học tập, hoặc là những điểm đến hấp dẫn du khách.

Bảo tàng, di tích là những nguồn tài nguyên du lịch quý giá của đất nước. Trong mỗi chuyến hành trình, bảo tàng luôn là điểm dừng chân của du khách bởi qua đó, họ có thể tìm hiểu lịch sử, văn hóa, phong tục, tập quán vùng đất nơi mình đi qua. Thế nhưng, lượng khách đến bảo tàng từ vài trăm lượt người/ngày trở lên chỉ có được ở một số bảo tàng như: Bảo tàng Hồ Chí Minh, Bảo tàng Cách mạng, Bảo tàng Lịch sử, Bảo tàng Dân tộc học, Bảo tàng Phụ nữ, Bảo tàng Chứng tích chiến tranh thành phố Hồ Chí Minh, Bảo tàng Chàm (Đà Nẵng)...

Bảo tàng Hồ Chí Minh có số lượng khách tham quan đông nhất với lượng khách trung bình đạt khoảng 1 - 1,5 triệu khách mỗi năm. Bảo tàng Dân tộc học có doanh thu lớn nhất (khoảng 12 tỷ đồng mỗi năm), được bình chọn trong danh sách 25 bảo tàng hấp dẫn nhất châu Á cùng với Bảo tàng Phụ nữ và Bảo tàng Chứng tích chiến tranh thành phố Hồ Chí Minh. Số còn lại mỗi ngày chỉ đón vài chục lượt khách, thậm chí có bảo tàng cấp tỉnh vài tháng không có khách đến tham quan. Không những thế, hầu hết các bảo tàng chưa gắn kết với các chương trình du lịch và chưa thu được kinh phí từ hoạt động tham quan của du khách. Do đó, nguồn kinh phí trùng tu, tôn tạo của di tích phụ thuộc gần như hoàn toàn vào ngân sách nhà nước. Có thể nói đó là sự lãng phí tài nguyên du lịch đáng tiếc.

Nhận thức được tầm quan trọng của việc thiết kế các tour đến bảo tàng vừa góp phần làm phong phú sản phẩm du lịch Việt vừa quảng bá truyền thống văn hóa, lịch sử nước ta đến bạn bè thế giới. Từ năm 2008, Tổng cục Du lịch đã phối hợp với Cục Di sản Văn hóa triển khai đề án "Tăng cường gắn kết các bảo tàng với hoạt động du lịch". Thực tế trong giai đoạn vừa qua, sự gắn kết giữa phát triển du lịch với hoạt động bảo tàng đã đạt được kết quả nhất định:

 Ngành Du lịch đã xác định hệ thống bảo tàng là tài nguyên du lịch nhân văn, điểm đến hấp dẫn của khách du lịch, vì vậy, trong công tác quy hoạch đã định hướng phát triển thành các khu, điểm du lịch quốc gia như Điện Biên Phủ (Điện Biên), Pác Bó (Cao Bằng), Tân Trào (Tuyên Quang), Bảo tàng Hồ Chí Minh và Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Hà Nội). Bên cạnh đó, đã gắn kết công tác xúc tiến quảng bá các bảo tàng trong chiến lược xúc tiến du lịch quốc gia; đã tiến hành nhiều sự kiện như tọa đàm, khảo sát, đánh giá… trong khuôn khổ Đề án gắn kết hoạt động bảo tàng với phát triển du lịch. Các công ty lữ hành cũng đã kết nối các bảo tàng quan trọng trở thành các điểm đến trong các chương trình du lịch.

Tuy nhiên, việc gắn kết chưa thực sự đạt được hiệu quả cao, khách du lịch đến bảo tàng còn ít, nhận thức chưa đầy đủ… vì vậy, chưa tạo được động lực để góp phần thúc đẩy sự phát triển của hai phía. Có thể nhận thấy một số nguyên nhân chủ yếu như: quy hoạch hệ thống bảo tàng chưa thực sự thuận tiện để khách du lịch tiếp cận, gây khó khăn cho các công ty lữ hành trong việc gắn điểm tham quan bảo tàng vào chương trình du lịch chung; các bảo tàng chưa quan tâm nhiều tới nhu cầu và thị hiếu của khách du lịch, chưa có chiến lược gắn kết với hoạt động du lịch nên các dịch vụ chưa đạt được chất lượng và hiệu quả; hình thức kiến trúc bảo tàng chưa thật sự ấn tượng; thiếu cơ sở vật chất phục vụ du khách như nơi đỗ xe, khu vực nghỉ chân, nhà vệ sinh và các dịch vụ khác...; thuyết minh viên trình độ chưa cao, chưa đáp ứng được nghiệp vụ cũng như ngoại ngữ...

Về phía du lịch, công tác xúc tiến quảng bá hình ảnh, giá trị của bảo tàng chưa có hiệu quả; các công ty lữ hành chưa có phương thức giới thiệu bảo tàng trong tour của mình một cách đầy đủ có trách nhiệm, trong khi bảo tàng luôn là đích đến "đẳng cấp" của các tour quốc tế. Điều này có thể khiến cho du khách có tư tưởng thụ động khi tiếp cận với bảo tàng.

Tăng cường hợp tác từ hai phía

Để bảo tàng trở thành điểm đến hấp dẫn, thu hút nhiều công chúng và du khách cần có chiến lược phát triển cụ thể, kết hợp giữa hệ thống trưng bày và hoạt động quảng bá hay nói cách khác cần có sự gắn kết chặt chẽ giữa hoạt động bảo tàng và phát triển du lịch.

Trước hết, để gắn kết bảo tàng và phát triển du lịch hai bên cần có tiếng nói chung, cùng nghiên cứu xây dựng chương trình du lịch đến các bảo tàng chứ không theo kiểu "đèn nhà ai nhà nấy rạng".

Về phía bảo tàng

Cần có chiến lược dài hạn và một sự đầu tư đồng bộ, gắn kết chặt chẽ nhiều ngành. Hệ thống các bảo tàng là nơi lưu giữ những di sản văn hóa vô giá, nhưng cũng là điểm du lịch văn hóa, du lịch di sản đặc biệt mà nếu biết khai thác, phát huy một cách khoa học thì sẽ tạo ra những sản phẩm du lịch văn hóa đa dạng, hấp dẫn du khách trong và ngoài nước, để bảo tàng không chỉ đóng góp xứng đáng vào sự nghiệp giáo dục truyền thống yêu nước, tinh thần tự hào dân tộc mà còn là những điểm đến hấp dẫn, phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

Cần có những bước đột phá trong việc trưng bày hiện vật và xây dựng những sự kiện để thu hút khách tham quan. Đổi mới và hiện đại hóa trưng bày luôn là vấn đề then chốt của bảo tàng. Muốn đổi mới, phải có những người có chuyên môn sâu, yêu nghề, luôn học hỏi và nghiên cứu một cách khoa học.

Tăng cường dùng diễn viên, người thuyết trình; ứng dụng công nghệ kỹ thuật 3D, triển lãm mang tính trực quan cao để kích thích trí tưởng tượng cho người xem, đưa câu chuyện về với đời sống.

Đa dạng hóa loại hình hoạt động để tăng sức cạnh tranh, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa ngày càng cao của công chúng.

Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, trau dồi thêm kiến thức về cách quảng bá, giới thiệu hình ảnh bảo tàng đến với công chúng. Đổi mới nội dung thuyết minh để tăng tính thuyết phục, mức độ thụ cảm và đi sâu vào lòng khán giả; nâng cao trình độ chuyên sâu, biết nhiều thứ tiếng, hạn chế thuyết minh bằng chữ.

Hợp tác các bảo tàng cùng nhóm vào thành các bảo tàng chuyên đề, có quy mô để số hiện vật sẽ phong phú, đa dạng hơn.

Tăng cường trưng bày những giá trị hiện vật nguyên mẫu, hạn chế những hiện vật có tính chất phục dựng.

Ngành Bảo tàng cần cung cấp cho các doanh nghiệp du lịch danh mục các bảo tàng là điểm đến hấp dẫn để các công ty lữ hành nghiên cứu lập các chương trình du lịch cho khách. Cần xác định công ty du lịch là khách hàng của bảo tàng và khách du lịch góp phần làm cho bảo tàng có giá trị.

Nghiên cứu mô hình xã hội hóa hoạt động của bảo tàng theo hướng tạo điều kiện, khuyến khích tư nhân tham gia xây dựng và quản lý, đồng thời chỉ đạo các bảo tàng đầu tư nâng cấp để có thể mang lại hiệu quả kinh tế từ việc phục vụ khách du lịch.

Cần nghiên cứu và đưa vào phát triển các chiến lược marketing như: tổ chức các buổi gặp mặt với những công ty du lịch, lữ hành; nâng cao chất lượng dịch vụ. Cùng với các thay đổi đó, bảo tàng cũng kết hợp tổ chức các sự kiện, hoạt động thu hút khách tham quan.

Tăng cường cơ sở vật chất phục vụ du khách như nơi đỗ xe, khu vực nghỉ chân, nhà vệ sinh, các dịch vụ khác, hình thức kiến trúc, chất liệu và không gian cảnh quan xung quanh...

Khách đến với bảo tàng có nhiều nhu cầu khác nhau: tham quan, giao lưu, trải nghiệm văn hóa, lịch sử, học tập... vì thế, bảo tàng nên chia nhóm đối tượng phục vụ đi đôi với việc luôn đổi mới nội dung phục vụ một cách  sinh động. Bên cạnh đó, các tour nên được xây dựng ít nhất 6 tháng/lần, do vậy, các  hoạt động của bảo tàng cũng phải được lên kế hoạch từ rất sớm để từ đó chủ động kết nối với các tour. Phải tạo được môi trường thân thiện, "xem khách đến bảo tàng như khách đến nhà” thì mới tạo được ấn tượng tốt cho khách, mới hy vọng khách có mong muốn quay trở lại, hoặc chí ít thì cũng tuyên truyền cho người khác về bảo tàng và rộng hơn là về văn hóa, lịch sử, di sản của Việt Nam.

Về phía ngành Du lịch

Cần xác định rõ quan điểm phát triển du lịch bền vững trên cơ sở khai thác các di tích là luôn gắn công tác bảo tồn tính đa dạng, gìn giữ các giá trị di tích lịch sử - văn hóa với việc khai thác phục vụ du lịch; hay nói cách khác, phát triển du lịch vì mục tiêu văn hóa; đồng thời, việc bảo vệ tôn tạo di tích phải hướng tới phục vụ ngày càng tốt hơn các đối tượng đến tham quan nghiên cứu, trong đó có khách du lịch.

Cần xác định hệ thống bảo tàng là điểm đến không thể thiếu trong các chương trình du lịch của quốc gia để khuyến khích các công ty lữ hành xây dựng các tour du lịch có sự tham gia tích cực của hệ thống bảo tàng.

Phối hợp với ngành Văn hóa để tăng cường xúc tiến quảng bá hình ảnh cũng như các giá trị văn hóa của bảo tàng đối với khách quốc tế.

Tập trung đầu tư phát triển các điểm du lịch di sản văn hóa đã được định hướng trong chiến lược phát triển của quốc gia để gắn kết chặt chẽ với các chương trình du lịch của quốc gia.

Các doanh nghiệp lữ hành cần tăng cường giới thiệu, tư vấn cho du khách về giá trị của các bảo tàng ở Việt Nam, đặc biệt cần dành thời gian hợp lý cho điểm đến bảo tàng trong chương trình tour.

Giúp đỡ ngành Bảo tàng trong việc đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ du lịch cho những người làm công tác bảo tàng, đặc biệt là đội ngũ thuyết minh viên.

Phối hợp giúp đỡ ngành Bảo tàng trong việc định hướng các sản phẩm du lịch theo hướng nâng cao chất lượng, có chiều sâu để phù hợp với định hướng chung toàn Ngành.

“Chìa khóa” để giải quyết triệt để mọi vấn đề chính là tư duy của người làm công tác quản lý, nhận thức của người dân và kinh phí. Cần phải có kinh phí để “nâng cấp”, quảng bá hình ảnh bảo tàng, di tích, để trả công xứng đáng cho cán bộ, nhân viên hoạt động trong lĩnh vực này, giúp họ có điều kiện nâng cao trình độ chuyên môn và tận tâm với công việc.

* Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch

TS.KTS. Dương Đình Hiền
Tạp chí Du lịch